สิ่งที่เล็กย่อมเป็นสิ่งที่ใหญ่ได้ สิ่งที่ใหญ่ย่อมเป็นสิ่งที่เล็กได้

การเน้นสอนให้เข้าถึงสภาวธรรมของธรรมชาติสรรพสิ่ง อาจอาศัยวิธีจากภายนอกเข้ามาเป็นสิ่งพิจารณาด้วยปัญญา ไม่มุ่งเน้นแต่เรื่องของความเป็นอริยบุคคล และโดยไม่อาศัยรูปแบบและพิธีกรรมใดๆ ทั้งสิ้น นอกจากนี้ไม่เน้นเรื่องราวในพระคัมภีร์มากนักเอาแต่เพียงหัวข้อธรรมที่สำคัญ ซึ่งก็มีอยู่ไม่กี่สูตร ที่มากเหลือคณานับ แต่สิ่งที่มองเห็นได้ชัดเจนมากที่สุดในการสอนก็ คือ มุ่งเน้นให้อยู่กับความจริงทั้งปวงของชีวิต ความจริงทั้งทางด้านการปฏิบัติธรรม ความจริงของบุคคลที่เป็นอยู่ โดยไม่ให้มีสิ่งอื่นใดเข้ามาแอบแฝงในความเป็นจริงเลยแม้แต่น้อยนิด นอกจากนี้แล้วยังสอนพื้นฐานให้คนเห็นความเป็นจริงของตัวเองด้วยว่า ความจริงตัวเองเป็นใคร นิสัยเป็นอย่างไรและควรปรับปรุงตัวอย่างไร จากนั้นจึงหันเข้าหาธรรมชาติทั้งปวง ไม่ว่าจะเรื่องของความไม่เที่ยงของสังขาร หรือเรื่องความเปลี่ยนแปลงตามธรรมชาติของต้นไม้ ภูเขา ลำธาร สายน้ำ เพื่อเป็นเชื้อให้จิตนั้นค่อยๆ ปรับระดับความเป็นจิตแห่ง “สภาวพุทธะ” หรือ “สภาวะความเป็นจริงแท้” นอกจากนี้ การมุ่งเน้นสอนเรื่องอันว่าด้วยบริสุทธิ์แห่งจิต ซึ่งมีอยู่ในคนทุกคนในสิ่งทุกๆสรรพสิ่งแล้ว เพียงแต่ไม่มีโอกาสที่จะพบเท่านั้นเอง อันเนื่องจากความบริสุทธิ์แห่งจิตใจยังไม่เพียงพอ หากจะให้เห็นอย่างพอดีก็ คือ ต้องมีสติปัญญาควบคู่กันไปด้วย จึงจะทำให้ทราบว่า จิตเดิมแท้เป็นสภาพอย่างไร การอาศัยแต่เรื่องของธรรมชาติเท่านั้นในการปฏิบัติจะเป็นการเข้าถึงความจริงได้ของจิต

มนุษย์ไม่ได้เกิดมาในโลกแต่เพียงลำพัง นอกจากเพื่อนมนุษย์ด้วยกันเรายังมีเพื่อนร่วมโลกจำนวนมากมายมหาศาล ไกลออกไปยังห้วงจักรวาลเรายังอาจมีเพื่อนที่ยังไม่รู้จักกันอีกจำนวนไม่ได้ มนุษย์ไม่ได้อยู่อย่างโดดเดี่ยวท่ามกลางจักรวาลอันกว้างใหญ่ไพศาล หากแต่มนุษย์ยังกำลังอยู่ท่ามกลางสิ่งไร้ชีวิตจำนวนมหึมาไม่ว่าจะเป็นดวงดาว ฝุ่นธุลี หรือวัตถุหลากหลายประเภท มนุษย์นั้นมองได้หลายแง่ มนุษย์อาจมีความสามารถที่จะกำหนดความเป็นไปหลายอย่างในชีวิตตนเอง แต่กระนั้นสิ่งหนึ่งที่เป็นแง่จริงของความเป็นมนุษย์ที่คงไม่มีใครปฏิเสธก็คือ ในบางสถานการณ์มนุษย์ไม่ได้เป็นอิสระเด็ดขาดจากจักรวาล เราอาศัยอยู่บนดวงดาวเล็กๆ ดาวหนึ่งที่เรียกว่าโลก โลกใบนี้ก็ไม่ได้เป็นอิสระเลย มันต้องหมุนไปตามทิศทางที่ถูกกำหนดโดยดวงดาวดวงอื่นๆ ในระบบสุริยะ ระบบสุริยะเองก็หาได้เป็นอิสระไม่ มันยังต้องหมุนเหวี่ยงตัวมันเองไปตามทิศทางที่ถูกกำหนดโดยกลุ่มดาวกลุ่มอื่นๆ ภายในกาแล็กซีนี้ และกาแล็กซีที่เราอยู่นี้ก็ได้เป็นอิสระไม่ มันยังต้องเปลี่ยนแปลงไปตามทิศทางที่ถูกกำหนดโดยกาแล็กซีอื่นๆ สรรพสิ่งในจักรวาลต่างอิงอาศัยและสัมพันธ์เนื่องถึงกัน

โลกแห่งธรรมชาติความเป็นจริงแท้นั้น อาจเป็นแสงสว่างที่ฉายออกมาจากพระผู้เป็นเจ้า และโดยอาศัยแสงสว่างนั้นเองที่ทำให้พระผู้เป็นเจ้าทรงเห็นความจริง โลกแห่งธรรมชาติเป็นโลกแห่งมโนคติ เป็นแบบพิมพ์เดิมของโลกแห่งประสาทสัมผัสและโลกแบบพระผู้เป็นเจ้าด้วย ในพระผู้เป็นเจ้านั้นไม่มีอดีต ไม่มีอนาคต มีแต่ปัจจุบันที่เป็นนิรันดร์เท่านั้นเอง ความจริงก็ไม่เชิงถูกต้องนัก ที่ว่า เมื่อไม่มีอดีต - ไม่มีอนาคต ปัจจุบันก็ไม่น่าจะมีด้วย เพราะฉะนั้นเราอาจจะเรียกรวมๆ ได้ว่าไม่ขึ้นอยู่กับอะไรทั้งสิ้น เป็นภาวะ เสถียรภาพและความเคลื่อนไหว และรู้ว่าแต่ละอย่างนั้นเป็นภาวะ ณ ขณะนี้ ปัจจุบันนี้ที่เป็นอยู่นี้ที่เทียงแท้ สิ่งที่มีอยู่ในสภาวะจริงนั้น ย่อมเห็นในตัวมันเองในสิ่งทั้งปวงด้วย ในที่ทุกหนทุกแห่งจึงเชื่อว่ามีสิ่งทั้งปวง แต่ละสิ่งก็เป็นสิ่งทั้งปวงและมีความสว่างไสวไม่มีที่สิ้นสุด แต่ละอย่างล้วนยิ่งใหญ่ทั้งนั้นในตัวมันเอง สิ่งที่เล็กก็เป็นสิ่งที่ยิ่งใหญ่ ณ ที่นั้น ดวงอาทิตย์ก็เป็นดวงดาวทั้งปวง และดวงดาวแต่ละดวงก็เป็นดวงอาทิตย์ด้วย นี่เราจะเห็นได้ว่าอาจจะฟังยากสักหน่อย แต่ถ้าหากเราพิจารณาถึงความเป็นจริงตามหลักของปรัชญาและอภิปรัชญาแล้ว เราจะเห็นได้ว่า ความใหญ่และความเล็กนั้น ความจริงก็เป็นอันเดียวกัน คือ เมื่ออยู่ในที่หนึ่งเราอาจจะเห็นว่าเล็ก แต่อยู่ในอีกที่หนึ่งเราอาจจะเห็นว่าใหญ่ อย่างเช่น หนังสือที่ผู้อ่านถืออยู่ในมือนี้ ซึ่งเราเองก็ถือว่ามันไม่ใหญ่นัก แต่ถ้าเมื่อเทียบกับสิ่งที่เล็กมันก็กลายเป็นสิ่งที่ใหญ่ได้ เช่น ตัวอักษรทุกตัวในหนังสือเล่มนี้ถ้านำมาต่อเรียงกันให้ยาว มันก็อาจจะยาวเป็นกิโลเมตรได้ แต่ถ้าเราเอาหนังสือเล่มนี้มาเทียบกับตัวเรา หนังสือเล่มนี้ก็ดูเล็กลงไป ทำให้เราสามารถพกพาไปไหนมาไหนได้เพื่อความสะดวก เพราะฉะนั้น หนังสือเล่มนี้ก็เป็นสิ่งที่ใหญ่กว่าตัวอักษรที่สามารถบรรจุตัวอักษรได้ หรืออาจพูดได้ว่าหนังสือนี้เป็น “ทั้งสิ่งที่เล็ก และ เป็นทั้งสิ่งที่ใหญ่” อยู่ในตัวเดียวกัน ดวงอาทิตย์ก็เช่นกัน เราคิดว่าดวงอาทิตย์เราใหญ่โตมโหฬาร แต่ความจริงแล้วดวงอาทิตย์ก็เป็นดวงดาว ดวงหนึ่งและดวงดาวบางดวงอาจจะใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ของเราเสียอีก เพราะฉะนั้นดวงอาทิตย์แต่ละดวงก็เป็นดวงดาวด้วย เป็นดวงอาทิตย์ด้วยในตัวเดียวกัน คือ ถ้าเรามองจากโลกของเรานี้ เราก็เห็นว่าดวงอาทิตย์เป็นดวงอาทิตย์ดวงหนึ่ง แต่ถ้าเรามองจากโลกอื่นหรือกาแล็กซีอื่น เราจะเห็นเป็นดวงอาทิตย์เป็นแค่ดวงดาวดวงหนึ่ง อย่างที่เราเคยพูดกันในด้านของดาราศาสตร์ที่ว่า ที่เราเห็นดวงดาวกันบนท้องฟ้ายามค่ำคืนอยู่นั้น บางดวงก็เป็นดวงอาทิตย์ด้วย เพราะมันอยู่ไกลเราจึงมองเห็นว่ามันเล็ก เราต้องกินเวลาตั้งหลายๆล้านปีแสงในการเดินทางกว่าจะไปถึงมัน เราถึงจะเห็นมันเป็นดวงอาทิตย์ได้

“จิต” ของเราก็เช่นเดียวกัน เป็นสิ่งที่มองเห็นไม่ได้ จับต้องไม่ได้ แต่ “รู้สึกได้” เป็นสิ่งที่ดูเหมือนเล็กและเป็นสิ่งที่ใหญ่มโหฬารได้ คำว่า “จิต” (Mind) เป็นคำศัพท์พยางค์เดียว ซึ่งความรู้สึกเป็นสิ่งที่ดูเล็ก แต่ความหมายของคำว่า “จิต” นั้น ความรู้สึกเป็นสิ่งที่ยิ่งใหญ่เช่นเดียวกัน ตัวอักษรอักขระทุกตัวในหนังสือที่กำลังอ่านเล่มนี้ “จิต” เป็นตัวรับรู้ เรียนรู้ ที่มีอยู่ในตัวเราๆทุกคน ณ ขณะนี้! และที่นี่! ที่ผู้อ่านกำลังอ่านอยู่ตลอดนี้! ขณะที่จิตสัมผัสอยู่นี้ ผู้อ่านไม่รู้ตัวหรอกว่า จิตกำลังรับรู้หรือเรียนรู้อยู่ขณะนี้ เป็นการเรียนรู้อยู่ตลอดเวลาไม่ขึ้นอยู่กับอะไรทั้งสิ้น เป็นภาวะ เสถียรภาพ และ ความเคลื่อนไหว ณ สภาวะขณะนี้ ไม่มีอดีตไม่มีอนาคต ดังที่กล่าวไว้ข้างต้นแล้ว “จิต” ในตามทรรศนะของคนเรานั้นดูเป็นสิ่งที่เล็ก แต่สิ่งที่เล็กนี้ ก็เป็นตัวสิ่งที่เรียนรู้ที่ยิ่งใหญ่ได้เช่นเดียวกัน เป็นการเรียนรู้อยู่ตลอดเวลาของทุกขณะจิต ขณะเดียวกันทั้งๆที่มนุษย์เปี่ยมไปด้วยสิ่งเหล่านี้ที่เรียกว่า “จิต” นี้ แต่ความจริงมีอยู่ว่า มีไม่มากนัก หรือมีน้อยคนเหลือเกินที่จะชื่นชมในตนเองในสิ่งนี้ที่เรียงกว่า “จิต” ที่มีอยู่ในตัวทุกคนอยู่แล้วที่จะพัฒนาไปเป็น “ปัญญา” เราไม่ตระหนักถึงความปรับปรุงเปลี่ยนแปลงได้ของตัวเอง ถือเอาว่า ตนนั้นเป็นผลิตผลที่สำเร็จรูปมาเรียบร้อยแล้ว ทั้งๆที่ส่วนใหญ่แล้วจะเป็นเพียงรูปกายวัตถุดิบก็ตามที

นี่คือความสูญเสียอันยิ่งใหญ่ที่สุดของมนุษย์ ความสูญค่าแห่งธรรมชาติในตัวเราเอง คือ มนุษย์ที่ไม่ได้รับการพัฒนาทางด้านจิตใจ คนส่วนใหญ่จะอยู่ในระดับแรกเริ่มที่สุดของจิต เมื่อเทียบกับจุดที่จะสามารถพัฒนาหรือยกระดับขึ้นไปได้อีกมาก เพราะฉะนั้น “ในสิ่งที่เล็กมันก็เป็นสิ่งที่ใหญ่ด้วยในตัวเดียวกัน และ ในสิ่งที่ใหญ่นั้นก็เป็นสิ่งที่เล็กด้วยในตัวเดียวกัน”